Uważaj na niedożywienie u osób starszych!

Odżywianie jest jedną z podstawowych fizjologicznych potrzeb człowieka i to całkowicie normalne, że codziennie musimy coś zjeść, aby dobrze funkckjonować. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób starszych – to wtedy zaburzenia apetytu, kłopoty z gryzieniem i monotonna dieta mogą doprowadzić do niedożywienia. Zaburzenia w odżywianiu seniorów to poważny problem natury medycznej, psychospołecznej i ekonomicznej, a przede wszystkim mają poważne konsekwencje w stanie zdrowia.

W publikacji Uniwersytetu Medycznego w Gdańsku pt. „Niedożywienie u osób w wieku podeszłym, metody jego oceny, profilaktyka i leczenie” możemy przeczytać, że prawidłowe odżywianie jest jednym z najistotniejszych czynników mających wpływ na utrzymanie zdrowia. Zgodnie ze statystykami epidemiologicznymi, częstość występowania niedożywienia wśród starszych pacjentów hospitalizowanych sięga od 30 do 60 proc., w domach opieki – od 25 do 60 proc. Najniższy odsetek niedożywienia obserwuje się u osób mieszkających w domach rodzinnych i wynosi on od 2 do 32 proc. Warto odnotować, że aż u 70 proc. chorych stan odżywiania pogarsza się podczas hospitalizacji.

Dlatego o prawidłowym odżywianiu seniorów powinno się pamiętać nie tylko w przypadku, kiedy cierpią oni na rozmaite schorzenia wymagające wprowadzenia restrykcyjnych diet. Wielokrotnie na łamach naszego bloga wspominaliśmy o tym, jak poważne dla osób starszych jest odwodnienie – między innymi w artykule Zrozumieć starość. Jak zmienia się starzejący organizm. Tym razem skupimy się na odpowiednim odżywianiu i promocji zdrowych nawyków żywieniowych oraz wskażemy, jakie groźne konsekwencje ma niedożywienie seniorów.

Czym jest niedożywienie?

Posłużymy się definicją niedożywienia zawartą w książce „Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym i niesamodzielnymi” (red. nauk. D. Talarka, K. Wieczorkowska-Tobis, E. Szwałkiewicz):

Niedożywienie to stan organizmu wynikający z długotrwałego stosowania diety niedostarczającej wymaganych ilości i jakości składników odżywczych lub stan będący skutkiem procesu chorobowego. Niedożywieniu towarzyszy znaczna utrata masy ciała (wychudzenie), zazwyczaj złe samopoczucie, osłabienie, obniżenie nastroju lub rozdrażnienie. U chorych powyżej 65. r. życia obserwuje się znaczną gorszą tolerancję niedożywienia niż u młodych ludzi.

U seniorów obserwuje się występowanie niedoboru białka i energii (PEM, protein-energy malnutrition). Klinicznie wyróżnia się trzy formy tego niedoboru, a mianowicie: marasmus, kwashiorkor oraz typ mieszany. Marasmus, jako konsekwencja przewlekłego głodzenia się, charakteryzuje się zmniejszoną masą tłuszczową i mięśniową (sarkopenia) organizmu.

Niedożywienie u seniorów

Ryzyko wystąpienia niedożywienia rośnie wraz z wiekiem. Niedożywieniu często towarzyszą inne zespoły geriatryczne, upośledzenie sprawności funkcjonalnej oraz zwiększone ryzyko śmierci. Jest tym bardziej groźnym stanem, że często jest nierozpoznane, nawet u osób hospitalizowanych.

Niedożywienie u osób starszych może mieć różne podłoże, najczęściej wynika ono z niewłaściwie zbilansowanej diety, problemów z apetytem oraz gryzieniem, przez co senior się głodzi. Za niedożywienie może odpowiadać różnego rodzaju uzależnienie, na przykład od leków, alkoholu czy narkotyków. Może być też wynikiem zwiększonego zapotrzebowania na składniki odżywcze oraz nadmiernej straty tychże składników na przykład na skutek biegunek. Ważną kwestią są również czynniki ekonomiczne (brak funduszy) i socjalne (samotność, żałoba, izolacja społeczna).

Możemy wyróżnić grupy największego ryzyka niedożywienia:

pacjenci z nowotworami złośliwymi (aż 85 proc.)
pacjenci z chorobami jelit (80 proc.)
osoby starsze (50 proc.)
pacjenci z chorobami układu oddechowego (45 proc.)

Starość wiąże się ze zwiększonym ryzykiem niedożywienia też z prostego powodu: z wiekiem zmniejsza się sprawność zmysłów węchu i smaku, a także zmniejsza się aktywność fizyczna, co prowadzi do zwolnienia tempa metabolizmu. W rezultacie zmianom ulega zakres odczuwania sytości i głodu oraz zmniejsza się podaż energii. Najważniejszym czynnikiem sprzyjającym niedożywieniu w starości są jednak choroby przewlekłe i związana z nimi terapia (za: Z. Beata Wojszel „Niedożywienie i dylematy leczenia żywieniowego w geriatrii”). Na domiar złego aż w 10 do 36 proc. przypadków nie udaje się ustalić przyczyny niezamierzonej utraty masy ciała u osoby starszej.

Skutki niedożywienia u osoby starszej

Problem niedożywienia jest bardzo poważny, ponieważ dochodzi wówczas do groźnych zmian w organizmie. Wprawdzie jedną z widocznych oznak problemów z odżywianiem jest utrata masy ciała, ale pamiętajmy, że następstwem niedożywienia są zmiany we wszystkich narządach i układach organizmu starszego człowieka.

Skutki niedożywienia mogą dotyczyć przewodu pokarmowego, wtedy to dochodzi do osłabienia perystaltyki jelit, zaburzeń trawienia i wchłaniania, kolonizacji jelita cienkiego bakteriami oraz stłuszczenia wątroby. Może również dojść do zmniejszenia syntezy białek, zmniejszenia masy trzustki i mniejszego wydzielania enzymów trawiennych. W przypadku układu oddechowego najczęściej dochodzi do zaniku mięśni oddechowych, co w efekcie pogarsza sprawność wentylacyjną i zwiększa predyspozycje do zapaleń płuc. Niedożywienie dosięga również układu krążenia – tu dochodzi do upośledzenia czynności skurczowej mięśnia sercowego, oraz kostnego – zwiększa się ryzyko osteoporozy.

Skutki niedożywienia wśród seniorów:

zwiększona męczliwość
osłabienie siły mięśniowej i sprawności psychomotorycznej
zaburzenia świadomości
zaburzenia wodno-elektrolitowe
hipotonia ortostatyczna
podatność na powstawanie odleżyn i zakażeń

Ponadto możemy wymienić takie skutki niedożywienia wśród osób starszych jak: występowanie częstszych zakażeń, wolniejsze gojenie się ran, a nawet wydłużenie rekonwalescencji czy hospitalizacji. Dłuższy czas leczenia pacjentów niedożywionych wiąże się z rosnącym ryzykiem śmierci.

Jak zwalczać niedożywienie na starość?

Najlepszą metodą jest po prostu rozpoznanie niedożywienia. Jeżeli obserwujemy, że nasz podopieczny lub senior w rodzinie traci na wadze, do tego nie ma siły i wcześniejszej sprawności psychomotorycznej, możemy podejrzewać problemy z odżywianiem. Rolą opiekunki osób starszych oraz bliskich jest przeprowadzanie wywiadu ze starszą osobą, aby upewnić się, że ta spożywa racjonalną ilość posiłków oraz odżywia się po prostu zdrowo.

W eksperckiej literaturze szczególny nacisk kładziony jest właśnie na monitorowanie masy ciała, ponieważ w ten sposób łatwo zauważyć zaburzenia pomiędzy podażą a zapotrzebowaniem na energię. Ubytek 15-20 proc. masy ciała wskazuje na ciężkie niedożywienie, ale już minimalna utrata wagi na poziomie 5 proc. powinna być alarmująca i wymaga niezwłocznej konsultacji z lekarzem.

Jednak nie tylko osoby wychudzone mogą być niedożywione – niedożywienie może dotyczyć osób z nadwagą lub otyłością. Wynika to z tzw. niedożywienia jakościowego, czyli niedoboru określonych składników mineralnych czy witamin na skutek niedostatecznego spożywania lub zwiększonego ich wydalania.

Narzędziami umożliwiającymi diagnozę niedożywienia u osób starszych są: zwalidowane kwestionariusze stanu odżywienia, badania antropometryczne, badanie składu ciała, badania biochemiczne oraz badania z użyciem specjalistycznej aparatury.

Dieta dla seniora

Pamiętajmy, że z wiekiem maleje zapotrzebowanie na niektóre składniki odżywcze, a na niektóre wzrasta, dlatego dieta dla seniora będzie inna niż dla osoby młodej i w sile wieku. Złote zasady są niezmienne: posiłki powinny być regularne, w małych ilościach i minimum pięć razy dziennie, a królować w nich powinna też woda, która zapobiegnie groźnemu odwodnieniu.

Jeżeli chodzi o produkty w diecie dla seniora, to powinny się w niej znaleźć przede wszystkim produkty bogate w wapń (mleko, sery, jogurty), żelazo (głównie mięso, wątroba, ryby, żółtka jaj, warzywa strączkowe, orzechy). Wskazane jest spożywanie tłuszczów roślinnych jak oleje i margaryny miękkie, ponieważ tłuszcze zwierzęce, jak słonina, smalec, masło, niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie układu krążenia.

W jadłospisie powinny znaleźć się węglowodany złożone, które dodają energię, a jednocześnie zapewniają uczucie sytości. Są to między innymi: pieczywo pełnoziarniste i chrupkie, ciemny makaron, brązowy ryż, kasze (gryczana, jęczmienna, jaglana), otręby, świeże warzywa i owoce, kiełki oraz orzechy.

W podeszłym wieku wzrasta zapotrzebowanie na witaminy: D, C, E, A i b-karoten.

Udział składników w diecie dla seniora przedstawia się następująco:

węglowodany 55-60 proc.
tłuszcze 25-30 proc.
białka 12-15 proc.

Jeżeli chodzi o białko, to przyjmuje się, że zdrowy człowiek powinien spożywać 1 g białka na 1 kg masy ciała. W normach żywienia dla Polaków zaznacza się, że dzienne spożycie białka dla mężczyzn jest na poziomie 45-81 g, a dla kobiet – 45-81 g. W przypadku osób starszych, zwłaszcza pacjentów onkologicznych, zapotrzebowanie na białko się zwiększa i zaleca się spożycie nawet w granicach 1,5 g na 1 kg ciała przez całą dobę.

W zaleceniach ESPEN (Europejskiego Towarzystwa Żywienia Enteralnego i Parenteralnego) podkreśla się, że celem planu i leczenia żywieniowego w starości jest nie tylko dostarczenie wystarczającej ilości energii, białka, mikroelementów oraz poprawa stanu odżywienia, ale przede wszystkim poprawa lub utrzymanie sprawności, aktywności, potencjału rehabilitacyjnego, poprawa lub utrzymanie jakości życia oraz poprawa rokowania (czyli zmniejszenie chorobowości i śmiertelności).

Niedożywienie seniora jest groźne dla jego zdrowia, a jak się okazuje, wystarczy prosta interwencja, aby wyjść z tego stanu. W jednym z badań po 6 miesiącach uzyskano zmniejszenie niedożywienia o 50 proc. u pacjentów z demencją (z głębokim otępieniem). Wystarczyło zmienić skład diety, jakość i konsystencję posiłków (z uwzględnieniem preferencji, zdolności żucia, połykania i stanu uzębienia), przede wszystkim jednak zwiększono czas poświęcony na posiłek. Nie bez znaczenia jest również zachęta, nadzór i pomoc choremu przez osobę bliską, pielęgniarkę czy opiekunkę.

___

Bibliografia:

„Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym i niesamodzielnymi. Podręcznik dla opiekunów medycznych”, red. nauk. D. Talarska, K. Wieczorkowska-Tobis, E. Szwałkiewicz, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
„Niedożywienie u osób starszych w podeszłym wieku, metody jego oceny, profilaktyka i leczenie”, M. Mziray, R. Żuralska, J. Książek, P. Domagała, Ann. Acad. Med. Gedan. 2016, 46, 95-105.
„Niedożywienie i dylematy leczenia żywieniowego w geriatrii”, Z. Beata Wojszel, Klinika Geriatrii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, Postępy Nauk Medycznych, t. XXIV, nr 8, 2011.
„Zasady żywienia osób w starszym wieku”, E. Gabrowska, M. Spodaryk, Gerontologia Polska, praca poglądowa, tom 14, nr 2, 57-62.

* * *